มหาอำมาตย์เอกพิเศษ พลตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ #กรมพระจันทบุรีนฤนาถ (#พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์--ต้นราชสกุล “#กิติยากร“) เป็นพระราชโอรสลำดับที่ ๑๒ ใน #พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  มีพระประสูติการแต่ #เจ้าจอมมารดาอ่วม เมื่อวันจันทร์ เดือน ๗ ปีจอ ตรงกับวันที่ ๘ มิถุนายน ๒๔๑๗  สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ ๒๗ พฤษภาคม ๒๔๗๔ ในระหว่างเสด็จไปประทับรักษาพระอาการประชวรที่นครปารีส สาธารณรัฐฝรั่งเศส

 

มีวลีที่กล่าวถึง #เสด็จในกรมพระจันทบุรีฯ ว่า “ปีจอ วันจันทร์ เดือนเจ็ด ลูกพระจุล หลานพระจอม ตัวเป็นเจ้า ตาเป็นเจ๊ก“ เนื่องจากเจ้าจอมมารดาอ่วมเป็นลูกจีน ธิดาของ #พระยาพิสณฑ์สมบัติบริบูรณ์ (#เจ้าสัวยิ้ม--ต้นตระกูล “พิศลยบุตร“) เป็นผู้คิดขุดลอกคลองภาษีเจริญในสมัยรัชกาลที่ ๔ และเป็นเจ้าของเรือกลไฟชื่อ “เจ้าพระยา“ เดินเรือระหว่างกรุงเทพฯ-สิงคโปร์ เป็นรายแรกและรายเดียวในสมัยนั้น กับ คุณปรางค์ มารดา)

 

เริ่มทรงพระอักษรในสำนักของ “พระยาศรีสุนทรโวหาร“ (น้อย อาจารยางกูร) แล้วเสด็จไปทรงพระอักษรที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ  ทรงโสกันต์เมื่อ พ.ศ.๒๔๒๘  ต่อมาทรงผนวชเป็นสามเณร ณ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม  เมื่อลาผนวชแล้วจึงเสด็จไปทรงศึกษาต่อ ณ ประเทศอังกฤษ เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๒  นับเป็นพระราชโอรสรุ่นแรกในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่ได้เสด็จไปศึกษาต่างประเทศ ประกอบด้วย

๑) พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์  (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ)

๒) พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธ์ิ--ต้นราชสกุล “#รพีพัฒน์“)

๓) พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิตติบดี--ต้นราชสกุล “#ประวิตร“)

๔) พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช (พลเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช--ต้นราชสกุล “#จิรประวัติ“)

 

ทรงสำเร็จ #วิชาบูรพคดีศึกษา (Oriental Studies) จากสถาบันตะวันออก #มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด สาขาวิชาภาษาบาลีและสันสกฤต เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๗

 

เมื่อเสด็จนิวัตพระนครแล้ว ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕  ทรงรับราชการใน #กรมราชเลขานุการ แล้วเป็น #อธิบดีกรมศึกษาธิการ  เมื่อทรงกรมเป็น “พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นจันทบุรีนฤนาถ“ ใน พ.ศ.๒๔๔๕ ทรงดำรงตำแหน่ง #เสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ

 

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖  ทรงได้รับเลื่อนกรมเป็น “พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ“ เมื่อ พ.ศ.๒๔๖๓ ทรงดำรงตำแหน่ง #เสนาบดีกระทรวงพาณิชย์ เป็นพระองค์แรก เมื่อแยกออกจากกระทรวงเกษตราธิการเป็น #กระทรวงพาณิชย์

 

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ ทรงพระปรีชาสามารถในด้านการคลังและการเศรษฐกิจ อาทิ

- มีพระดำริให้จัดตั้ง #คลังออมสิน เพื่อให้ราษฎรได้นำเงินไปฝากให้ปลอดจากโจรภัยและอัคคีภัย ตลอดจนส่งเสริมการออมทรัพย์

- ทรงจัดตั้ง #กรมพาณิชย์และสถิติพยากรณ์ และจัดตั้ง #สหกรณ์

- ทรงวางระเบียบวิธีการศุลกากร และร่างกฎหมายศุลกากรเป็นครั้งแรก

- ทรงปรับปรุงระบบภาษีสรรพากร รวบรวมหน่วยงานจัดเก็บภาษีให้รวมอยู่ในบังคับบัญชากระทรวงเดียวกัน

- ทรงริเริ่มกำหนดให้สุราและฝิ่นเป็นสิ่งผูกขาดของรัฐบาล เพื่อเตรียมการบังคับให้การสูบฝิ่นเป็นสิ่งต้องห้ามในเวลาต่อมา

 

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗  ทรงดำรงตำแหน่ง #อภิรัฐมนตรี ที่ปรึกษาในการบริหารราชการแผ่นดิน และทรงเป็น #กรรมการราชบัณฑิตยสภา

 

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ ทรงพระปรีชาสามารถในภาษาบาลีเป็นอย่างยิ่ง อาทิ

- ทรงแปลเรื่อง “#จันทกุมารชาดก“ จากภาษาบาลีเป็นภาษาไทย  เมื่อความทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทแล้ว พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพัดเปรียญธรรมห้าประโยคเป็นกรณีพิเศษ

- ทรงเรียบเรียง “ปทานุกรม บาลี-ไทย-อังกฤษ-สันสกฤต“ โดยอาศัยพจนานุกรมบาลีของ อาร์.ซี. ชิลเดอร์ส (R.C.Childers) ที่ “สมาคมบาลีปกรณ์“ ดำเนินการจัดพิมพ์มาก่อนหน้านี้แล้วเป็นหลัก แต่ต้นฉบับที่ทรงจัดทำยังไม่เรียบร้อยดีทุกส่วนได้สิ้นพระชนม์เสียก่อน  #พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ “คณะสงฆ์วัดบวรนิเวศวิหาร“ ร่วมกับ “ศาสตราจารย์ หม่อมหลวงจิรายุ นพวงศ์“ องคมนตรี ตรวจชำระต้นฉบับทรงร่าง  แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ “มูลนิธิมหามกุฏราชวิทยาลัย“ จัดพิมพ์ปทานุกรมนี้เพื่อเผยแผ่เป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลาย

 

พระโอรสองค์สำคัญพระองค์หนึ่ง คือ “พลเอก พระวรวงศ์เธอ #กรมหมื่นจันทบุรีสุรนาถ“ (แรกประสูติเป็น หม่อมเจ้านักขัตรมงคล แล้วเลื่อนพระยศเป็น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านักขัตรมงคล ก่อนจะทรงกรมในภายหลัง) เป็นพระชนกใน #สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ (แรกประสูติเป็นหม่อมราชวงศ์)  ด้วยเหตุนี้ “เสด็จในกรมพระจันทบุรีฯ“ จึงอยู่ในฐานะเป็นพระราชบุพการีพระองค์หนึ่งใน #สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร ด้วยเป็นพระปัยกา (ทวด).

 

ภาพประกอบ : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ ฉายพระรูปกับ หม่อมเจ้าอัปสรสมาน (ราชสกุลเดิม “เทวกุล“) พระชายา ตั้งแต่ยังเยาว์พระชันษา (“ฉายานิทรรศน์“ ลงสีภาพเก่า).